Ավելի քան 60 տ
արվա շարունակական ծառայություն բժշկությանը և հարազատ ինստիտուտին, ավելի քան 300 գիտական աշխատանք, ներառյալ մենագրություններ և ուսումնամեթոդական ձեռնարկներ, 10 գիտության դոկտորի և 38 գիտության թեկնածուի պաշտպանության նախապատրաստում, և բազում այլ ոչ պակաս նշանակալի ձեռքբերումներ։ Խոսքը հայտնի հայ գիտնականի, ՀՀ գիտության վաստակավոր գործչի, պաթոմորֆոլոգի, Հայաստանի Բժշկական գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամի, ՌԳԱ պատվավոր դոկտորի, բ.գ.դ. Արտաշես Վարդանի Ազնաուրյանի մասին է։
Նա կյանքից հեռացել է 2022 թվականին՝ հայրենական գիտությանը թողնելով հսկայական ժառանգություն։
Մեր զրույցը պրոֆեսոր Ազնաուրյանի հետ տեղի է ունեցել նրա 80-ամյակի նախօրեին և տպագրվել է ամսագրի 4-րդ համարում։ Այն ներկայացնում ենք որոշակի կրճատումներով։
– Արտաշես Վարդանի, խնդրում եմ, պատմեք, ի՞նչ գիտեք Ձեր արմատների մասին։
– Իմ նախնիները Արդվինից էին։ Այն քաղաք է Հյուսիս-Արևելյան Թուրքիայում, Վրաստանի սահմանի մոտ։ Իմ պապը՝ Հովհանը, գիտուն մարդ էր, դասավանդում էր տեղի եկեղեցական-ծխական դպրոցում և մեծ հարգանք էր վայելում արդվինցիների մոտ։ Ի դեպ, 19-րդ դարի վերջին տեղի բնակչության ավելի քան 65 տոկոսը հայեր էին։ Ջարդերի սկսվելուն պես նրանց մեծ մասը լքեց իրենց տները և շարժվեց դեպի Հյուսիսային Կովկաս։ Իմ հոր ընտանիքը (նա այդ ժամանակ 12 տարեկան էր) ուղևորվեց դեպի Բաթում, որտեղ նրանք ամառանոց ունեին։ Ճանապարհին ընտանիքի մեծ անդամները հիվանդացան տիֆով և մահացան։ Հիշում եմ, թե ինչպես էր հայրս ցավով ասում, որ չի հիշում այն ճշգրիտ վայրը, որտեղ թաղել են ծնողներին… Զարմանալի է, բայց խեղճ որբերը (երկու եղբայր և երկու քույր) այնուամենայնիվ կարողացան հասնել Բաթում, գտնել իրենց տունը և հաստատվել այնտեղ։ Ընտանիքը կերակրելու համար եղբայրները աշխատում էին օր ու գիշեր։ Ուսումը շարունակելու մասին խոսք անգամ լինել չէր կարող։ Քույրերը մեծացան ու ամուսնացան, ավագ եղբայրը՝ Արտաշեսը, ով ամուր առողջությամբ չէր տարբերվում, մահացավ 25 տարեկանում։ 30-ական թվականներին իմ հայրը ամուսնացավ հիասքանչ աղջկա՝ Անահիտի հետ Կրասնոդարից, իմ մայրիկի, ով, ինչպես պարզվեց, նույնպես Արդվինից էր։ Նրանք ունեցան հինգ երեխա։ Ես երրորդն էի։ 1943 թվականին հորս քույրերից մեկը այրիացավ և իր երկու որդիների հետ (նրանցից մեկը գրեթե իմ հասակակիցն էր) տեղափոխվեց մեզ մոտ ապրելու։ Ինչպես ասում են՝ մեր գունդը համալրվեց, և մենք դարձանք մեծ ու համերաշխ ընտանիք։ Հայրս մեծ նշանակություն էր տալիս մեր կրթությանը, այդ թվում՝ երաժշտականին, սակայն նրա գլխավոր երազանքն էր տեսնել իր բոլոր յոթ երեխաներին բժիշկ։ Երեք ավագները դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվեցին լավագույն ռուսական բուհեր, իսկ ինձ և զարմիկիս հայրս որոշեց ուղարկել սովորելու Երևանի Բժշկական Ինստիտուտ։
– Իսկ ունեի՞ք որևէ կապեր Երևանում, թե՞ պարզապես առանց որևէ ծանոթության էիք պատրաստվում նվաճել Հայաստանը։
– Բարեկամներ և ինչ-որ ծանոթություններ, իհարկե, ունեինք։ Բացի այդ, մենք միշտ դաստիարակվել ենք հայրենասիրական ոգով, և նախնիների հողում հայտնվելը մեր երազանքներում էր։ Այսպիսով, 1957 թվականի ամռան սկզբին ես և եղբայրս՝ Ստեփանը, եկանք Երևան՝ բժշկական ինստիտուտ ընդունվելու։ Մրցույթը սարսափելի էր, և մենք, չհավաքելով անհրաժեշտ միավորները, «դուրս մնացինք»։ Որոշ ժամանակ, որպես պայմանական ընդունվածներ, հաճախեցինք դասախոսություններին, բայց հետո մեզ արգելեցին դա անել, ինչը մեզ համար իսկական ողբերգություն էր։ Այնուամենայնիվ, մենք այնուամենայնիվ կարողանում էինք ներթափանցել լսարաններ և «նապաստակի» պես նստել դասախոսություններին, մինչև մեզ դուրս կհանեին…
– Եվ Դուք, հավանաբար, վերադարձաք Ձեր հարազատ Բաթում…
– Ոչ, չէինք ցանկանում վերադառնալ Բաթում, քանի որ ամոթ էր հարևանների և ծանոթների առաջ ձախողման համար, և մենք որոշեցինք մնալ Երևանում, քանի որ բնակարանի հարցում մեզ օգնեց հորս ընկերը՝ իր բնակարանում սենյակ տրամադրելով։ Հաջորդ տարի բախտը մեզ ավելի բարեհաճ էր, և մենք վերջապես դարձանք ԵրԲԻ-ի բուժական ֆակուլտետի ուսանողներ, ընդ որում, ի տարբերություն համակուրսեցիների, մենք ինստիտուտի պատերում մեզ զգում էինք ջրի մեջ գտնվող ձկան պես, և դա մեր առավելությունն էր։ Այս ամենն արտացոլվեց առաջին կիսամյակի արդյունքների վրա. մենք բոլոր քննությունները հանձնեցինք «գերազանց» և երջանիկ ու հպարտ վերջապես մեկնեցինք տուն՝ արձակուրդ։
– Արտաշես Վարդանի, Դուք այն հազվագյուտ ուսանողներից էիք, ովքեր նախապատվությունը տվեցին տեսական բժշկությանը։ Ինչի՞ հետ էր դա կապված։
– Դա տեղի ունեցավ ինքնաբուխ։ Երրորդ կուրսում պաթոլոգիական անատոմիայի ամբիոնի վարիչ Արտաշես Բեգլարյանը սկսեց ինձ առանձնացնել մյուս ուսանողների շարքում և նույնիսկ վստահեց ինձ աշխատել ամբիոնում և կատարել ուսանողական գիտական աշխատանք «Շարակցական հյուսվածքի մորֆոլոգիան կոլագենային հիվանդությունների ժամանակ իմունոմորֆոլոգիական և հիստոքիմիական անալիզի լույսի ներքո» թեմայով։ Հենց կատարված աշխատանքի մասին զեկույցով ես ուղարկվեցի Կիև՝ բժշկական ուսանողների համամիութենական գիտաժողովին։ Հայտնվելով լեփ-լեցուն դահլիճի առջև, որի առաջին շարքերում նստած էին ԽՍՀՄ բժշկական գիտության լուսատուները, ես ոչ մի կերպ չվախեցա և որոշեցի կարդալ զեկույցը և արագ հեռանալ բեմից։ Բայց ոչ այնպես. ինձ վրա հարցեր թափվեցին, և ես, ինքս ինձ զարմանքով, կարողացա արժանապատվորեն դուրս գալ իրավիճակից՝ դիմանալով ճնշմանը և լիովին բավարարելով դահլիճի հետաքրքրասիրությունը։
– Դա Ձեր աստղային ժամն էր…
– Հնարավոր է, բայց ուսանողության հարգանքը ես հաստատ վաստակեցի։ Արդեն դահլիճում նստած՝ ես ստացա մի գրություն հետևյալ տեքստով. «Ապրես, կացո (ընկեր վրացերենով)։ Դու համառորեն դիմացար և վաստակեցիր ուսանողության խորը հարգանքը, սեղմում ենք ձեռքդ և ողջունում ենք արևոտ Հայաստանի ուսանողությանը»։ Ես այդ գրությունը շատ երկար պահեցի իմ արխիվում և երբեմն վերընթերցում էի՝ կրկին ապրելով պատանեկությանը բնորոշ զարմանալի զգացմունքները… Ի դեպ, այդ զեկույցը ազդեց իմ հետագա ճակատագրի վրա…
– Կմանրամասնե՞ք…
– Իհարկե, ինստիտուտի ղեկավարությունը տեղեկացվել էր իմ «հաղթական» ելույթի մասին, և ես նրանց մոտ լավ հաշվի էի։ Այդ պատճառով, ինստիտուտն ավարտելուց հետո ուսումնական խորհրդի որոշմամբ ինձ և ևս 6 շրջանավարտի, չնայած աշխատանքային փորձի բացակայությանը, թողեցին ասպիրանտուրայում։ Որպես իմ գիտական ղեկավար կրկին հանդես էր գալիս Ա. Գ. Բեգլարյանը։ Ես ունեի շատ հետաքրքիր թեզի թեմա՝ «Շարակցական հյուսվածքի իմունոմորֆոլոգիական և հիստոքիմիական բնութագիրը կոլագենային հիվանդությունների ժամանակ», և ես ամբողջովին տարված էի դրա վրա աշխատելով։ Եվ ահա ինձ կրկին հիանալի հնարավորություն ընձեռվեց ելույթ ունենալու հեղինակավոր բժշկական հանրության առջև, այս անգամ՝ Մոսկվայում։ Արտաշես Հայկովիչի ղեկավարությամբ մենք՝ հինգ երիտասարդ հայ գիտնականներ, մեկնեցինք Մոսկվա՝ ներկայացնելու մեր գիտական աշխատանքները, որոնք կապված էին կոլագենային հիվանդությունների պաթոգենեզի հարցերին։ Մեր ղեկավարի հպարտության համար մեր զեկույցները ծափահարություններով ընդունվեցին։ Նիստից հետո Արտաշես Հայկովիչը հայտնեց, որ իմ թեկնածուական աշխատանքի ընդդիմախոսը լինելու է Յակով Լվովիչ Ռապոպորտը (հայտնի խորհրդային գիտնական-բժիշկ, պաթոլոգոանատոմ և իմունոմորֆոլոգ), քանի որ միայն նա կկարողանա ըստ արժանվույն գնահատել իմ աշխատանքը։ Ծանոթանալուց հետո Յակով Լվովիչը խնդրեց հաջորդ հանդիպմանը ներկայացնել իրեն արդեն ամբողջությամբ ավարտված թեկնածուական աշխատանքը։ Ուղիղ մեկ ամիս անց, առավոտյան ժամը 8-ին, մի ձեռքում թեկնածուական աշխատանքով, մյուսում՝ թղթով փաթաթված կոնյակով, ես կանգնած էի Ռապոպորտի աշխատասենյակի դիմաց, իսկ երբ նա սկսեց ուշանալ, նույնիսկ ռիսկի դիմեցի զանգահարել նրա տուն՝ անլսելի լկտիություն։ Այնուամենայնիվ, դա ինձ մեղմ եղավ, և որոշ ժամանակ անց այդ հայտնի գիտնականը եկավ Երևան՝ իմ պաշտպանությանը։
– Արտաշես Վարդանի, ո՞ւմ եք համարում Ձեր գլխավոր դաստիարակը և ուսուցիչը մասնագիտության մեջ։
– Իհարկե, Ա. Գ. Բեգլարյանի ներդրումը անգնահատելի է, սակայն իմ գլխավոր ուսուցիչը և ոգեշնչողը ես համարում եմ Յակով Լվովիչ Ռապոպորտին։ Իմ թեզի պաշտպանությունից հետո Աբովյան փողոցով նրա հետ զբոսնելիս ես պատմեցի նրան իմ ապագա պլանների մասին, և նա, հավանություն տալով դրանց, ինձ վստահություն ներշնչեց իմ մտքերի ընթացքի ճիշտ լինելու հարցում։ Նա ինձ մեծ և պայծառ ապագա էր գուշակում…
Ես, իհարկե, չկանգնեցի թեկնածուական աստիճանի վրա, և 8 տարի անց, 1975 թվականին, արդեն պատրաստ էի պաշտպանելու դոկտորականը։ Որպես ընդդիմախոս կրկին հանդես եկավ Ռապոպորտը։
– Եթե հետադարձ հայացք գցեք, Ձեր ո՞ր ձեռքբերումն է Ձեզ համար առավել նշանակալին։
– Եթե գիտու
թյան առումով, ապա դա, իհարկե, իմ դոկտորական աշխատանքն է, որը կոչվում էր. «Շարակցական հյուսվածքի համակարգային ապակազմակերպումը կոլագենային հիվանդությունների ժամանակ աուտոիմունային և աուտոագրեսիվ ռեակցիաների լույսի ներքո»։ Այն իսկապես հիմնարար էր։ Իսկ եթե հայրենակիցների համար կոնկրետ օգուտի տեսանկյունից, ապա դա՝ իմ գործունեությունն է որպես ԵրԲԻ-ի կուսակցական կազմակերպության քարտուղար։ Այդ ժամանակահատվածում մենք շատ բան արեցինք Հայաստանի աշխատավորների համար, մասնավորապես՝ Երևանի էլեկտրամեքենաշինական գործարանի, Երևանի կաուչուկի գործարանի և այլն։ Մենք հասանք նրան, որ գործարանների տարածքներում մեզ հատկացվեն աշխատասենյակներ, որտեղ ամիսը մեկ անգամ բժշկության հայտնի պրոֆեսորները անցկացնում էին «ընդունելություն անիվների վրա»։ Այս մասին ժամանակին նույնիսկ գրել էր «Պրավդա» թերթը։ Դրա կապակցությամբ ինձ, որպես առողջապահության համակարգում ամենամեծ կուսակցական կազմակերպության ղեկավարի, կանչեցին զեկույցով հանդես գալու հերթական կուսակցական պլենումում։ Նախագահության անդամների վրա իմ ելույթը հսկայական տպավորություն թողեց։ Որոշ ժամանակ անց ինձ կանչեցին Կենտկոմ և առաջարկեցին ՀԽՍՀ առողջապահության նախարարի պաշտոնը։ Դուք, հավանաբար, կզարմանաք, բայց ես այն ժամանակ հրաժարվեցի նախարարի պորտֆելից՝ բացատրելով, որ պատրաստ չեմ դրան, ընդ որում, այդ պաշտոնի թեկնածու անվանելով ԵրԲԻ-ի գործող ռեկտորին։
– Իսկ չե՞ք զղջում, որ այն ժամանակ բաց թողեցիք Ձեր հնարավորությունը։
– Ոչ, քանի որ զգում էի, որ իմ ժամը դեռ չի հասել, որ ինձ դեռ փորձ է պետք ձեռք բերել… Որոշ ժամանակ ես բժշկական ինստիտուտի պրոռեկտոր էի, իսկ հետո ինձ առաջարկեցին գլխավորել հիստոլոգիայի, ցիտոլոգիայի և էմբրիոլոգիայի ամբիոնը, և ես, իհարկե, համաձայնվեցի, քանի որ ինձ համար գիտությամբ զբաղվելը միշտ ավելի առաջնային է եղել, քան վարչական աշխատանքը։ Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ 1989 թվականին դարձա առողջապահության նախարար, ես չլքեցի ամբիոնի վարիչի իմ պաշտոնը՝ մնալով հավատարիմ գիտությանը մինչ օրս։
– Արտաշես Վարդանի, ի՞նչով կցանկանայիք զբաղվել կյանքում, բայց ժամանակ այդպես էլ չեղավ:
– Միշտ ցանկացել եմ հարմար տեղավորվել բազկաթոռում և կարդալ իմ տան գրադարանի գրքերը…
– Իսկ ո՞վ է այն հեղինակը, որի աշխատանքներում Դուք կփնտրեիք կյանքի ճշմարտությունը։
– Ինձ ամենից շատ մոտ է Չեխովի փիլիսոփայությունը։
– Կյանքի ո՞ր ժամանակահատվածն եք այսօր ամենաշատը կարոտում։
– Կարծում եմ, ասպիրանտուրայի ժամանակաշրջանի համար։ Այն ժամանակ ինձ անընդհատ ստիպված էր լինում հաղթահարել ինչ-որ դժվարություններ։ Երբեմն, հիշելով այդ շրջանը, ինձ զգում եմ Թումանյանի Գիքորի պես։ Գիտելիքներ փնտրելիս, ինչ-որ տեղ ինչ-որ բան տեսնելու, ինչ-որ բան կարդալու համար, ես որպես խնդրող գնում էի մի մասնագետից մյուսը, գիշերում էի գրադարաններում… Այնուամենայնիվ, այդ շրջանը ինձ համար անգին էր։ Չէ՞ որ հենց այդ ժամանակ ինձ բախտ վիճակվեց ծանոթանալու Յ. Լ. Ռապոպորտի հետ՝ իսկապես մեծ գիտնականի։ Եվ ընդհանրապես, ես կարոտում եմ կյանքը ԽՍՀՄ-ում։ Լինելով կուսակցական առաջնորդ, ինչպես նաև ՀԽՍՀ առողջապահության նախարար, ես կարողացա օգնել շատ մարդկանց, ովքեր ինձանում աջակցություն էին տեսնում և հավատում էին ինձ։ Իսկ դա, հավատացեք, շատ ավելի արժեքավոր է, քան փառքը և ֆինանսական բարեկեցությունը։
– Արտաշես Վարդանի, ո՞րն է Ձեր կյանքի կարգախոսը։
– Լինել պարկեշտ, չդավաճանել ընկերներին, չանցնել գլխներով, և միշտ օգնել մարդկանց։ Ինձ թվում է, այս ամենը իմ մեջ դրված է գենետիկ մակարդակով։ Մանկուց տեսել եմ, որ իմ ծնողների համար առաջին տեղում էին բարությունն ու ողորմածությունը, ինչպես նաև նրանց բարի անունը։ Ահա հենց դա եմ ես փոխանցել նրանցից։ Ես փառահեղ ճանապարհ եմ անցել, մեծ բարձունքների եմ հասել, բայց նախկինի պես մնացել եմ հավատարիմ ինքս ինձ, բարեկամությանը, երբեք չեմ մոռացել այն մարդկանց, ովքեր երբևէ ինձ ինչ-որ բանով օգնել են։
– «Ես գիտեմ, որ ոչինչ չգիտեմ». այս արտահայտությունը վերագրվում է հին հույն փիլիսոփա Սոկրատեսին։ Դրանում կոդավորված իմաստը դարեր շարունակ փորձել են գտնել տարբեր մտածողներ։ Իսկ ո՞րն է Ձեր մեկնաբանությունը այս հայտնի արտահայտության։
– Տարիքի հետ, ինչպիսի գիտելիքներ էլ ունենաս, հասկանում ես, որ կան շատ բաներ, որոնց մասին չես հասցրել իմանալ և, հավանաբար, արդեն չես հասցնի. չէ՞ որ կյանքը հավերժ չէ։ Եվ խոսքը բոլորովին էլ գիտական գիտելիքների մասին չէ։ Իմ երկար կյանքի ընթացքում ես հանդիպել եմ շատ մարդկանց, տեսել եմ և՛ ստորություն, և՛ դավաճանություն, երբեմն չեմ հասկացել մարդկանց այս կամ այն արարքների պատճառները, բայց միշտ փորձել եմ բոլորին ներել և նեղացածություն չպահել։
– Զղջու՞մ եք արդյոք ինչ-որ բանի համար։
– Իմ ճակատագիրը այնքան լավ է դասավորվել, որ նույնիսկ ժամանակ չի եղել որևէ բանի համար զղջալու։
– Իսկ չիրականացված երազանք կա՞։
– Այո՛։ Մենք կնոջս հետ միշտ ցանկացել ենք դուստր ունենալ, բայց Աստված մեզ միայն երկու որդի է տվել։
– Արտաշես Վարդանի, պատմեք Ձեր կնոջ մասին։
– Ալլայի հետ մենք ծանոթացանք բժշկական ինստիտուտի առաջին կուրսում։ Չնայած նրան, որ մենք նույն խմբում էինք, ընկերություն սկսեցինք 4-րդ կուրսից, իսկ 5-րդում իմ ծնողները Բաթումից եկան նրա հետ խնամախոսության։ Ամուսնանալուց հետո ես տեղա
փոխվեցի ապրելու նրա բնակարանում։ Մեզ համար շատ դժվար էր, հատկապես երբ ծնվեց մեր անդրանիկը։ Բայց Ալլան երբեք չէր բողոքում դժվարություններից, ընդհակառակը, երբ տեսավ, որ իմ ճակատագիրը որպես գիտնական հաջող է դասավորվում, ընտանիքի ամբողջ բեռը վերցրեց իր վրա։ Ես շատ շնորհակալ եմ նրան նրա Ես վստահ եմ, որ եթե չլիներ Ալլան, ապա իմ ճակատագիրը այլ կերպ կդասավորվեր, առնվազն ոչ այսքան փայլուն։ Նա ինձ օգնում էր նույնիսկ աշխատանքում, և՛ թեկնածուական, և՛ դոկտորական պաշտպանության ժամանակ։ Ընդհանրապես, նա շատ ջանասեր ուսանող էր, և հնարավոր է, որ իր ոլորտում մեծ բարձունքների հասներ, սակայն նրա համար ամուսնու համար հպարտության զգացումն էր առաջին տեղում։ Ես շնորհակալ եմ Աստծուն, որ նա ինձ ուղարկեց կյանքի այսպիսի հավատարիմ, նվիրված և սիրող ուղեկից։ Ճակատագրի ավելի լավ նվեր լինել չէր կարող։ Շնորհակալ եմ քեզ, իմ Ալլա։
– Ես էլ եմ շնորհակալություն հայտնում Ձեզ, թանկագին Արտաշես Վարդանի, հետաքրքիր զրույցի, Ձեր անկեղծության և բարության համար։